بررسی و تحلیل نظریه ی روح معنا در تفسیر آیات متشابه قرآن

یکی از مباحث مهم در معارف اسلامی بحث درباره ی آیات متشابه قرآن است. بحث درباره ی آیات متشابه قرآن از سویی در تفسیر و علوم قرآن مطرح است و در این زمینه کوشش می شود به پرسش هایی از این دست پاسخ داده شود که معنای تشابه چیست و معیار و ملاک تمایز آیات محکم از آیات متشابه کدام است. از سوی دیگر بخش مهمی از مباحث درباره ی آیات متشابه، به ویژه آیاتی که به اسماء، صفات و افعال الهی مربوط هستند، مباحثی است که در کلام، حکمت و عرفان اسلامی مطرح شده است. معنای آیات متشابه و ملاک تمایز این آیات از آیات محکم هرچه باشد در این نکته نمی توان تردید کرد که بخش مهمی از «تشابه» در معنای این آیات از وجود مفردات خاصی در آن ها ناشی می شود که همان الفاظ موجب تشابه معنای آیه می گردد. مراد از این واژه ها، الفاظی مانند عرش، کرسی، لوح، قلم، میزان، صراط، جناح، نور، ید، وجه، ساق، سمع، بصر، عین و... است که معنای محسوس و ظاهری آن ها به تنهایی روشن است (یا دست کم چنین به نظر می رسد)، اما در آیاتی که این الفاظ به کار رفته اند نمی توان این معنا را برای آن ها پذیرفت و جز ظاهریان که معانی محسوس را در مورد خدای متعال می پذیرند هیچ کدام از دانشمندان مسلمان، اعم از عارفان، حکیمان و متکلمان اشعری، معتزلی و امامی با وجود تفاوت دیدگاه های خود، به معنای ظاهری این دو آیه ملتزم نمی شوند و نمی پذیرند که خدا بر یک تخت ظاهری، از آن گونه که در میان آدمیان رایج است، تکیه زده باشد. در این صورت این لفظ و امثال آن از «متشابهات» خواهند بود. چنان که خواهیم گفت، درباره ی واژه های متشابه قرآن دیدگاه های گوناگونی ابراز شده است که نظریه ی روح معنا یکی از آن هاست. پرسش ما آن است که این نظریه در تبیین این واژه ها دقیقاً چه می گوید؟ و چه تفسیرها و تقریرهای گوناگونی از این نظریه ممکن است به دست داده شود؟ و در طول تاریخ اندیشه و فرهنگ اسلامی، این دیدگاه چه تطوراتی داشته است؟ سرانجام پرسش نهایی ما آن خواهد بود که این نظریه چه نکات مثبتی دارد و در عین حال با چه نقدهایی مواجه است؟ در پاسخ به این پرسش ها، گوهر این دیدگاه را مطرح و تفاسیر گوناگون از آن را نیز بررسی خواهیم کرد. سپس به بررسی تاریخی این نظریه خواهیم پرداخت و سرانجام به دستاوردهای مثبت و نیز نقدهای مربوط به این دیدگاه خواهیم پرداخت.